Het is een van de grootste toppredatoren ter wereld, en toch beschouwen velen de orka slechts als een vriendelijke, zwart-witte artiest. Wie aan een orka denkt, ziet veelal een bassin voor zich zoals van SeaWorld of een ander pretpark, waarin de enorme dieren meerdere keren per dag een show moeten weggeven. Dit heeft echter niets te maken met het natuurlijke leven van deze zwaardwalvissen, dat onderbelicht blijft.

grootste dolfijnen
Foto: Alan Vernon/flickr

Monsters

Eeuwenlang werden orka’s beschouwd als bloeddorstige monsters. Tot niet zo lang geleden werden ze beschoten of zelfs gebombardeerd, zoals door oefenende piloten van Royal Canadian en er werd nota bene een machinegeweer geïnstalleerd bij Campbell River om ze massaal te doden. Gelukkig is dit wapen nooit gebruikt. Mensen waren bijgelovig en angstig, ze dachten dat orka’s erop uit waren om een ieder die zich in het water begaf te verscheuren. Bijna een kwart van de orka’s die eind jaren ’60, begin jaren ’70 gevangen werden, hadden wonden van geweerschoten. Ook werden ze commercieel bejaagd in de tweede helft van de 20e eeuw, door Japan, Noorwegen en Rusland.

Hoe weerzinwekkend de vangstmethoden en de amusementsindustrie ook zijn, er is één pluspunt: mensen kregen hierdoor meer begrip en bewondering voor orka’s. De tijd dat de dieren werden gezien als zeemonsters is definitief voorbij. Hierin zijn we echter zo ver doorgeslagen dat gevangenschap en het trainen van deze enorme, intelligente, sociale dieren die in het wild dagelijks wel 120 kilometer per dag kunnen afleggen, nog als normaal en zelfs educatief wordt beschouwd. Het beeld van knuffelbare zeepanda’s doet ook zeker geen recht aan de aard van deze roofdieren.

Tonvormige god van de onderwereld

De zwart-witte zwaardwalvis staat voornamelijk bekend als orka, naar de Latijnse naam Orcinus Orca; Orcus is de god van de onderwereld in de Romeinse mythologie (beter bekend als Hades), het rijk van de doden. Orca betekent letterlijk ‘gevormd als een ton of vat’ en is waarschijnlijk geleend van het Griekse woord voor ‘een walvis’. Spaanse walvisjagers noemden de orka een ‘walvisdoder’, omdat ze zagen dat orka’s ook op andere walvisachtigen jaagden. Het dier wordt daarom in het Engels ook wel killer whale genoemd. Dat orka’s lange tijd zeer impopulair waren blijkt onder meer uit de Griekse naam kētos, die naast walvis ook zeemonster betekent.

Tandwalvissen

Orka’s zijn zoogdieren en behoren tot de orde cetacea (walvisachtigen) en de suborde odontoceti (tandwalvissen). Baleinwalvissen zoals de blauwe walvis en de grijze walvis behoren tot een aparte suborde (mysticeti). De term ‘walvis’ wordt algemeen gebruikt voor grote walvisachtigen. Andere tandwalvissen zijn bijvoorbeeld: dolfijnen, narwals, beloega’s, spitssnuitdolfijnen en bruinvissen. De orka is de op een na grootste tandwalvis; de grootste is de potvis.

Ook al behoren orka’s, zwarte zwaardwalvissen en grienden tot de familie delfinidae (dolfijnen: de grootste familie in de suborde tandwalvissen), worden ze ‘walvis’ genoemd, en dolfijnen, die tot dezelfde familie behoren en kleiner zijn, niet. Andere bekende leden van de familie delfinidae die bestaat uit 36 soorten zijn: tuimelaars, zwarte zwaardwalvissen, witgestreepte dolfijnen, grienden.

Bouw

Het prachtige zwart-witpatroon van de orka is niet alleen mooi om te zien, het functioneert bovendien als camouflage. Door de witte buik is de orka van onderaf moeilijk te zien en de zwarte rug camoufleert van bovenaf. Bij orkakalfjes hebben de witte plekken in eerste instantie een gelige tint. De witte zadelvormige vlek achter de rugvin is per orka verschillend: deze kan variëren in vorm, formaat, kleur en ook littekens kunnen erop zichtbaar zijn. Orka’s worden geïdentificeerd aan de hand van deze vlek, de vorm van hun rugvin en eventuele littekens op vin en rug.

Orka’s hebben twee ledematen aan hun voorzijde: de borstvinnen / flippers. Deze bevatten botten. De staart is horizontaal, dit in tegenstelling tot de verticale vissenstaarten. Tandwalvissen zoals de orka, hebben een blaasgat bovenop het hoofd om te ademen: baleinwalvissen hebben er twee. De functie hiervan is vergelijkbaar met neusgaten bij andere zoogdieren. Ze hebben 48-52 conische tanden. Hiermee kauwen ze niet: ze gebruiken hun tanden om prooi te grijpen en te verscheuren. Vissen slikken ze in een keer door.

Over de rugvin die in gevangenschap vaak omgeklapt is, bestaat het misverstand dat dit ook het geval is bij wilde orka’s. Dit is echter onjuist: rugvinnen staan altijd rechtop, omgeklapte rugvinnen bij wilde orka’s zijn zeldzaam. Mannetjes hebben een veel grotere rugvin dan vrouwtjes, die voornamelijk uit kraakbeen bestaat.

Grootte

Mannetjes zijn groter dan vrouwtjes. Ze worden gemiddeld tussen de 6-8 meter lang met een gewicht van 3.600-5.400 kilogram. De lengte van vrouwtjes is tussen de 5-7 meter met een gewicht van 1.300-2.700 kilogram. Pasgeboren kalfjes zijn 2-3 meter en wegen circa 180 kilo.

Intelligent

Hun brein is vier keer groter dan dat van een mens en het grootste van alle dolfijnen, namelijk 6 kilogram. Ter vergelijking: het brein van een witte haai is zo’n 35 gram. Hoewel volgens wetenschappers van de universiteit van Londen een groter brein niet per se een hogere intelligentie betekent, kunnen dieren met een flink stel hersens waarschijnlijk wel meer geluiden en beelden onthouden. Dat orka’s zeer intelligent zijn en een complex brein hebben is een feit. Vooral uitzonderlijk is dat walvissen en dolfijnen niet alleen zelf dingen kunnen leren, maar dat ze ook hun kennis overdragen op anderen. Hoe intelligent ze zijn blijkt onder meer uit onderstaand filmpje van neurowetenschapper Lori Marino: de grootte van het brein van orka’s en dolfijnen ten opzichte van hun gemiddelde lichaamsgrootte is praktisch vergelijkbaar met de verhouding bij mensen.
.

.
Dr. Naomi Rose, die orka’s al decennia bestudeert, beschrijft dat ze niet alleen intelligent zijn, maar ook zelfbewust en sociaal en dat ze in grote families samenleven:

“Na de mens heeft de orka het meest sociale en ecologisch complexe systeem met regels en tradities op het gebied van voedsel, paren, familiebanden, communicatie. Ze hebben hun eigen cultuur.”

Echolocatie

Walvisachtigen hebben een zeer geavanceerd echolocatiesysteem. Hiermee zenden ze geluidsgolven uit die een klikkend geluid maken. De geluidsgolven kaatsen tegen objecten, zodat ze weten waar deze zich bevinden, maar ook de vorm en grootte herkennen ze. Ze zijn zo bijvoorbeeld in staat zalmen te herkennen door hun grootte of door het bepalen van de afmetingen van de zwemblaas.

Taal

Orka’s communiceren veel, om te socialiseren en te foerageren. Hierbij maken ze allerlei verschillende geluiden als klikken, fluittonen en roepen. Orkagroepen hebben hun eigen unieke dialect en de familieband kan zelfs aan de hand van hun geluiden worden vastgesteld.

Luister hier naar communicerende orka’s. De bijbehorende foto’s zijn van de orka’s die behoren tot de Southern Residents.
.

Voortplanting

Vrouwtjes zijn geslachtsrijp als ze 14-15 jaar oud zijn en raken rond 40-45 jaar in de menopauze. De zwangerschap duurt zo’n 15 tot 18 maanden. Gemiddeld krijgen orka’s elke vijf jaar een kalf en 3-5 jongen gedurende hun leven. Mannetjes beginnen geslachtsrijp te raken op een leeftijd van 12-15 jaar: hun rugvin wordt dan ook groter en rechter. Gewoonlijk paren ze echter niet voor ze zeker 20 jaar oud zijn. Kalfjes worden gezoogd tot ze minimaal een jaar of twee zijn en volgens dr. Naomi Rose vaak nog langer, tot zelfs vier-vijf jaar; vanaf hun eerste levensjaar beginnen ze vast voedsel mee te eten.

Bij de stabiele familiegroepen, zoals de Residents, verlaten volwassen dieren hun moeder niet; met name de mannetjes blijven hun hele leven dicht bij hun moeder.

Levensverwachting

Sinds enkele decennia wordt veel onderzoek gedaan naar wilde orka’s en duidelijk is dat hun levensverwachting ongeveer gelijk is aan die van mensen. Hoewel de gemiddelde levensverwachting zo’n 50 jaar zou zijn, komt het zeker voor dat vrouwtjes 80-90 jaar worden of zelfs nog ouder, zoals orka Granny (J2) van circa 103 jaar oud. De maximale leeftijd van mannetjes is naar schatting zo’n 50-70 jaar.

Ecotypes

Orka’s bevinden zich in alle oceanen, op het noordelijk en zuidelijk halfrond en zelfs in de tropen. De totale populatie bedraagt tussen de 50.000 en 100.000 dieren, een zeer ruime schatting. Mogelijk leeft de helft van deze dieren bij Antarctica.

Er zijn zeker 10 verschillende ecotypes. Over de Noord-Amerikaanse is het meeste bekend, omdat ze het meest bestudeerd zijn. De laatste jaren wordt ook steeds meer onderzoek gedaan naar andere orka’s in IJsland, Alaska, Noorwegen, Groot-Brittannië, Antarctica, Rusland, Nieuw-Zeeland, Argentinië en Archipel Crozet (Indische oceaan). De verschillende soorten worden onder meer geïdentificeerd aan de hand van hun rugvin (morfologie). Bekende ecotypes zijn:

Residents

De Alaskaanse residents en Southern en Northern Residents, waarvan de laatste twee de meest bestudeerde zijn.

Northern Residents: komen voornamelijk voor vanaf het midden van Vancouver Island in Canada richting Alaska. De Northern Residents zijn ingedeeld in vijf groepen: A1, A4, A5, B1 en C1. Volgens de telling van 2015 wordt de populatie op zo’n 265 dieren geschat.

Southern Residents: komen voornamelijk voor ten zuiden van Vancouver Island en in de Puget Sound, waaraan Seattle is gelegen, in de zomer en herfst. In de winter en lente trekken ze nogal eens richting Californië of ten noorden van Vancouver Island. Ze zijn ingedeeld in drie groepen (pods): J, K en L. De populatie bestaat uit zo’n 81 dieren. De verschillende families die in elkaars nabijheid leven voegen zich geregeld samen tot een superpod.

De beide soorten komen elkaar weliswaar tegen omdat hun leefgebied overlapt, maar ze mengen niet met elkaar. De residents vormen stabiele, grote groepen en hebben een matriarchale structuur, die draaien om grootmoeders of zelfs overgrootmoeders (gewoonlijk het oudste vrouwtje). Ze eten voornamelijk vis. Elke pod heeft zijn eigen dialect (klikken, fluiten, kreunen) sommige geluiden overlappen met andere pods. Beide soorten worden bedreigd, onder andere door vervuiling, dammen (waardoor zalmen niet meer naar zee trekken) en zalmkwekerijen.

De populatie Southern Residents is nog steeds niet hersteld van de vangst voor dolfinaria, die vanaf 1966 plaatsvond. 45 orka’s zijn verkocht, alleen Lolita in Miami Seaquarium is hier nog van over. Zeker dertien dieren zijn gedood tijdens de gruwelijke vangsten.

Transients

Transients (of Bigg’s) zijn reizende orka’s. Zij eten onder meer zeezoogdieren zoals (andere) dolfijnen, bruinvissen, zeehonden, zeeleeuwen, walvissen en soms haaien. Bekend is dat ze soms spelen met prooi. De transients leven in kleine groepen van 3-12 dieren. Ze hebben een groter leefgebied dan residents. De soorten komen elkaar wel tegen, maar mengen niet met elkaar.

Offshores

Over de offshore orka’s is minder bekend. Wel is duidelijk dat ze leven in grote groepen tot wel 70-100 dieren die zo’n 48 kilometer uit de kust blijven. Ze eten grote scholen vis en pacifische sluimerhaaien. De tanden van deze orka’s slijten sneller, doordat ze haaien eten die een zeer ruwe huid hebben, als van schuurpapier.

Noord-Atlantische orka’s type 1 en 2

Type 1 orka’s zijn vrij klein en leven in redelijk grote groepen. Ze eten vooral vis als haring en makreel in de buurt van Noorwegen, IJsland en Schotland. Ook eten ze wel eens zeehonden. Type 2 orka’s zijn groot en hun voornaamste prooien zijn zeezoogdieren zoals andere walvissen (vooral minke) en dolfijnen. Daarom zijn hun tanden groter en scherper dan die van de type 1 orka’s.

Meer ecotypes

In IJsland, Alaska, Noorwegen, Groot-Brittannië, Japan, Nieuw-Zeeland, Argentinië en Antartica leven weer andere ecotypes. Over deze soorten wordt steeds meer data verzameld. De mogelijkheid bestaat dat het zelfs om verschillende diersoorten gaat. Orka’s op het zuidelijk halfrond zijn vooralsnog ingedeeld in vier typen: A, B, C en D.

Omdat ze schitterend en indrukwekkend zijn, is de belangstelling van mensen voor orka’s groot. Paradoxaal genoeg is juist de mens de enige vijand van dit roofdier: we zijn verantwoordelijk voor chemicaliën in het water, verminderd voedselaanbod onder meer door de aanleg van dammen en overbevissing, aanvaringen met schepen en geluidsoverlast. Daarnaast worden in Rusland nog steeds orka’s uit het wild gevangen. Wij zijn ook degenen die ervoor kunnen en moeten zorgen dat hun levensomstandigheden juist verbeteren.

Bronnen:

©AnimalsToday.nl Angelique Lagarde