Met zijn gerimpelde, kale, roze, bijna transparante lijf en zijn enorme voortanden is de naakte molrat knap lelijk. Hij lijkt op een kruising tussen een walrus en een pasgeboren hamster. Toch (of juist dáárom) is het een fascinerend dier. Ook wetenschappers staan versteld van de eigenschappen van dit vreemde knaagdiertje. Vandaar een nadere kennismaking!
Rat of mol?
In tegenstelling tot wat zijn naam doet vermoeden, is de naakte molrat (Heterocephalus glaber) geen mol en ook geen rat. Wel zijn naakte molratten familie van de cavia’s en stekelvarkens.
Naakt
De naakte molrat is inderdaad naakt, op zo’n 100 bijna onzichtbare tastharen na die op zijn poten, oogleden en mond zitten. Door hun naakte, gerimpelde huid en tastharen kunnen ze zich goed voortbewegen en elkaar passeren in het smalle gangenstelsel waar ze wonen. Bijkomend voordeel van zo’n haarloos lijf is dat het niet aantrekkelijk is voor parasieten.
Zicht
Een molrat heeft kleine zwarte kraaloogjes, die bedekt zijn met een dik ooglid. Door het kleine spleetje dat overblijft, kunnen ze vrijwel niets zien. Daarom vertrouwen ze voornamelijk op hun andere zintuigen (horen, ruiken en aanraken).
Lange tanden
Zeer opvallend aan de molrat zijn zijn vier lange knaagtanden, die hij zelfs onafhankelijk van elkaar kan bewegen, zoals Chinese eetstokjes. Net als bij de meeste knaagdieren groeien de tanden van de molrat zijn hele leven door. Hierdoor heeft hij altijd perfect scherp gereedschap om zich aan ondergrondse knollen en wortels te goed te doen en in de harde woestijngrond te graven. Om te kunnen graven hebben ze bovendien enorm sterke kaakspieren, die wel een kwart van hun totale spiermassa innemen.
Leefomgeving
Naakte molratten komen niet in Nederland of zelfs niet in Europa voor. Ze leven in Somalië, Ethiopië, en Kenia.
Maaltijd
Naakte molratten eten knollen en wortels die onder de grond groeien. Interessant is dat ze deze niet helemaal opeten, maar alleen gedeeltelijk aanvreten en weer laten aangroeien, zodat ze zich met de plant kunnen blijven voeden. Zo hoeft de kolonie niet te verhuizen wegens voedselgebrek. Ook eten naakte molratten hun eigen poep. Maar ze hebben hier een goede reden voor. De wortels en knollen die ze eten zijn erg moeilijk te verteren. Door poep te eten, kunnen ze meer voedingsstoffen uit hun voedsel absorberen. Een andere reden waarom naakte molratten poep eten – met name dat van de koningin – is omdat ze zo oestrogeen binnenkrijgen. Hierdoor geeft de koningin haar moederinstinct door aan de werk(st)ers, die voor haar kroost zorgen.
Sociale structuur
Naakte molratten zijn eusociale dieren: ze leven in groepen, zorgen samen voor hun jongen en alleen bepaalde individuen krijgen het voorrecht om zich voort te planten. Er is slechts één koningin die voor nageslacht zorgt met een kleine harem van mannetjes (soms slechts één). De rest van de kolonie functioneert als arbeider of soldaat en wijden hun leven aan tunnels graven, voedsel verzamelen, babysitten of de kolonie beschermen. Dergelijke sociale structuren worden meestal gezien bij insecten, zoals mieren en bijen. Er zijn slechts twee zoogdiersoorten die als eusociaal worden beschouwd en beide zijn soorten molrat.
Feiten over de naakte molrat
In een kolonie, die bestaat uit 20 tot 300 individuen, vechten de meest dominante molratvrouwtjes met elkaar om het recht te verdienen om voor nageslacht te zorgen. Deze vaak bloederige knokpartijen kunnen dagen duren en soms fataal aflopen. De uiteindelijke winnares wordt gekroond tot koningin en krijgt – totdat zij zelf van de troon wordt gestoten – de eer om de mannetjes te mogen ontvangen en meerdere worpen per jaar te doen. Die worpen worden overigens steeds groter, tot soms wel 20 stuks. Dit komt doordat elke worp de ruggengraat van de koningin uitrekt, waardoor ze steeds langer wordt en steeds meer ruimte heeft voor meer jongen. Zodra het kroost geboren is, is het meeste werk voor de koningin gedaan: de kinders worden gezamenlijk door de kolonie opgevoed. Ze zal niet lang daarna – meestal binnen zo’n twee weken – weer zwanger worden. Eén koningin kan in haar leven wel zo’n 900 jongen voortbrengen.
Interessant voor wetenschappers
Naast hun opmerkelijke uiterlijk beschikken naakte molratten over unieke eigenschappen, die wetenschappers regelmatig versteld doen staan. Bijvoorbeeld:
Molratten voelen geen pijn
Naakte molratten zijn ongevoelig voor bepaalde soorten pijn, zoals pijn door hitte. Dit komt doordat hun pijnreceptoren op een bijzondere manier zijn aangepast waardoor pijnsignalen vervormd worden doorgeven aan de hersenen. Het voordeel hiervan is dat ze geen last hebben van de extreem hoge temperatuur die kan optreden in hun tunnel. Daarnaast werkt het energiebesparend. Gelukkig zijn ze niet ongevoelig voor alle pijn (zoals bij verwonding), want dat zou gevaarlijk voor ze zijn.
Molratten worden extreem oud
Molratten hebben opmerkelijk lange levensduur en kunnen wel 32 jaar oud worden – zo’n 8 keer langer dan je zou verwachten voor een dier van die omvang. Hoe kan dat? Wetenschappers wilden maar al te graag dit ‘geheim van de eeuwige jeugd’ ontrafelen. Volgens het tijdschrift ‘Nature’ is dit nu gelukt, maar de ontdekking zal voor mensen waarschijnlijk weinig opleveren.
Een recente studie wees uit naakte molratten een platte mortaliteitscurve hebben. Ze bereiken niet of nauwelijks het punt waarop hun lichamen slijten en afsterven. Normaal gesproken neemt de sterftekans voor zoogdieren – zoals mensen, paarden en muizen – exponentieel toe naarmate ze ouder worden. Maar bij naakte molratten blijft hun sterftekans dan juist gelijk. Met andere woorden: de kans dat een molrat van een jaar oud sterft, is even groot als de kans dat hij op 25-jarige leeftijd sterft. Voor mensen zou dit inhouden dat er evenveel zouden overlijden op 30-jarige als op 90-jarige leeftijd.
Volgens onderzoekers is dit deels te wijten aan telomeren – de eindsecties van chromosomen die, althans bij mensen, bij elke celdeling korter worden. Om een nog onbekende reden is dit niet het geval bij naakte molratten.
Ook werkt de celdeling bij naakte molratten anders. Menselijke foetale cellen kunnen zich 52 keer delen, maar cellen van naakte molratten kunnen (minimaal) zich 115 keer delen. Hierdoor lijken ze geen veroudering te ondergaan, met alle problemen die daarmee gepaard gaan.
Daarnaast bleek dat bij molratten die jongen kregen, het deel van het DNA dat verbonden is met ouderdom langzamer te werken dan bij de dieren die geen jongen kregen. Sterker nog: bij de kinderloze molratten ging het ouderdom-DNA juist sneller werken. Van veel kinderen krijgen blijven molratten dus zelf ook jong. Het is nog niet bekend hoe dit kan.
Molratten krijgen zelden kanker
Naakte molratten zijn opmerkelijk ongevoelig voor kanker. Een paar jaar geleden ontdekte een groep biologen van de Amerikaanse University of Rochester dat dit komt door de wijze waarop hun cellen met elkaar verbonden zijn. De molratten produceren een extra grote versie van een bepaald suiker, genaamd hyaluron, die cellen lijkt te verhinderen zich te delen, waardoor er geen tumoren kunnen ontstaan. Waarschijnlijk zijn de dieren zo geëvolueerd vanwege een ingrijpende aanpassing in hun levensstijl, waardoor ze in smalle tunnels moesten kruipen, met een verhoogde weerstand tegen kanker als bonus.
Molratten kunnen enorm lang zonder zuurstof
In de kilometerslange tunnels waarin de naakte molrat leeft, is het zuurstofgehalte vaak erg laag, gemiddeld zo’n 2 tot 9 procent (het zuurstofgehalte boven de grond is circa 21 procent). Dit is geen probleem voor de naakte molrat. Hij kan zelfs gedurende minstens 18 minuten overleven in een omgeving met 0 procent zuurstof, zonder al te veel complicaties.
Wetenschappers stelden dat de naakte molratten bij het zuurstofgebrek overschakelden van het metabolische systeem gebaseerd op glucose naar een systeem gebaseerd op fructose, waarbij er geen zuurstof nodig is. Zo kan de molrat als een soort plant de vitale organen van energie blijven voorzien. Over deze ontdekking schreven we al eerder:
Molratten passen hun lichaamstemperatuur aan hun omgeving aan
Hoewel de naakte molrat een warmbloedig dier is, vertoont het alle eigenschappen van een koudbloedig dier. Het is dan ook het enige zoogdier wiens lichaamstemperatuur zich aanpast aan de externe temperatuur. Zo kunnen ze hoge temperaturen aan. En als het koud is, zoeken ze de warmte van elkaar op.
Naakte molrat Cam
Met het uiterlijk van een gerimpeld worstje, het gedrag van een insect, de temperatuurregulatie van een reptiel en de energieproductie van een plant is de naakte molrat een fascinerend dier. Wil je de naakte molrat live in actie zien? Bekijk dan de webcambeelden van het Smithsonian Conservation Biology Institute.
Bronnen:
©Animals Today Liesbeth Riekwel
