Met de essaybundel De mens centraal? Ethische dilemma’s bij gezondheidsbeleid met goede zorg voor dier en natuur heeft de Raad voor de Volksgezondheid en Zorg een discussie gestart over de negatieve gevolgen van de gezondheidszorg op het welzijn van dieren en de natuur.
Beneden een synopsis met betrekking tot de relatie biodiversiteit-gezondheid, afgewisseld met een ‘vraaggesprek’.
Het idee dat de natuur een effect heeft op menselijke gezondheid is common sense. Bij veel mensen blijft het echter bij een vage opvatting over die relatie, veelal gebaseerd op het idee dat de natuur gezondheidsrisico’s, zoals de ziekte van Lyme, vogelgriep, blauwalg of malaria, met zich meebrengt. Positieve aspecten van de relatie tussen mens en natuur worden vooral in verband gebracht met de psychische effecten: natuur is rustgevend, je knapt op van een wandeling in het bos op je vrije zondagmiddag. Op die manier lijkt natuur een luxe voor mensen die het zich kunnen veroorloven ervan te genieten. Wat echter minder bekend is bij het algemene publiek, is dat biodiversiteit – de biologische soortenrijkdom – op heel veel verschillende manieren essentieel en onontbeerlijk is voor het in stand houden van de menselijke gezondheid.
En andersom: is de huidige gezondheidszorg slecht voor het milieu en biodiversiteit?
“Dat chemisch en radioactief afval uit ziekenhuizen niet goed zijn voor het milieu is evident. De relatie met het welzijn van dieren of de biodiversiteit is ingewikkelder. Mijn grootste bezwaar is dat de huidige gezondheidszorg zich richt op symptoombestrijding. Neem de uitbraak van de Q-koorts. Deze kan ernstige gezondheidsproblemen veroorzaken bij de mens, soms met de dood als gevolg. Reden voor het ministerie van VWS om tienduizenden drachtige geiten en schapen te laten ruimen. Maar dat is aantoonbaar niet goed voor het welzijn van dieren.”
Je kunt je ook afvragen hoeveel dieren een mensenleven waard is?
“Zeker, maar het beantwoorden van die vraag laat ik graag aan ethici over. Mij gaat het er om dat een van de oorzaken, namelijk de intensieve veehouderij, niet of nauwelijks ter discussie wordt gesteld. Terwijl toch algemeen bekend is dat hoe meer dieren je op een oppervlakte bij elkaar brengt, hoe groter de kans is op het uitbreken van infectieziekten.”
De relatie tussen biodiversiteit en menselijke gezondheid begint al bij de basis: is er gezond voedsel, schoon water en schone lucht aanwezig? Een gezond ecosysteem levert zulke ‘ecosysteemdiensten’ gratis. Naast deze primaire voorzieningen zijn er nog veel meer verschillende ecosysteemdiensten die bijdragen aan het in stand houden, bevorderen en verbeteren van de menselijke gezondheid. Los van het nut ervan heeft de diversiteit van soorten ook gewoonweg intrinsieke waarde: soorten zijn van belang omdat ze bestaan.
Het verlies aan mondiale biodiversiteit zal dan ook direct of indirect, op kortere of op langere termijn, kunnen leiden tot een grootschalig verlies van menselijke gezondheid. Mondiaal rinkelen de alarmbellen bij ecologen en epidemiologen. Nog nooit is biodiversiteitverlies zo snel gegaan als nu: duizend keer sneller dan dat er soorten verdwijnen in het gangbare proces van evolutie. Op de rode lijst van het IUCN, een internationaal instituut voor natuur en natuurlijke hulpbronnen, staan dit jaar 24.216 met uitsterven bedreigde dier- en plantensoorten. Dat zijn er ruim vijftienhonderd meer dan vorig jaar.
Voor onze gezondheid is het van belang dat de panda blijft bestaan?
“Nee, de relatie tussen biodiversiteit en gezondheid is complexer. Sommigen liggen erg voor de hand. Tropische bossen die lucht zuiveren en ecosystemen die water zuiveren zijn duidelijk van belang voor onze gezondheid. Tropische bossen zitten ook vol met, vaak nog onontdekte, medicinale planten. Bij voedsel is de relatie al minder eenduidig. Grootschalige ontginning van landbouwgebied is niet goed voor de biodiversiteit terwijl meer en kwalitatief hoogwaardig voedsel wel weer goed is voor de volksgezondheid. Een ander complex voorbeeld zijn infectieziekten. Een betere afvoer van de moerassen in het Grote Merengebied van Noord-Amerika elimineerde malariamuggen, maar het verlies van deze moerassen leidde er ook toe dat mensen hun bestaansmiddelen kwijtraakten. Dit had weer negatieve gevolgen voor de gezondheid. Kortom, we weten dat er gevolgen zijn als je gaat sleutelen aan ecosystemen. Maar de relatie is niet altijd eenduidig.”
Om op duurzame wijze met ziekten om te kunnen gaan, zullen we toe moeten werken naar een ecologische benadering van ziektebestrijding: hoe kunnen we er voor zorgen dat wij op een preventieve manier zelf beter bestand raken tegen ziekten en hoe kan de inrichting en het beheer van onze natuurlijke, landbouw-, en stadsomgeving ons daarbij helpen? Onze omgang met ziekte en gezondheid zal een paradigmaverandering moeten ondergaan en veel meer gebaseerd moeten zijn op dergelijk ‘systeemdenken’. Natuurlijk zullen er nog steeds (nieuwe) ziektes opduiken en zullen symptomen bestreden moeten worden. Maar het gaat er nu om dat we de centrale focus verplaatsen naar een ‘gezondheidsecologie’ waarbij we ziekte en gezondheid gaan begrijpen vanuit een mondiaal systeem van complexe relaties tussen mensen, dieren en natuur.
Een lastig verhaal voor politiek Den Haag?
“Ja, dit is te complex voor de politiek. Je kunt niet zeggen: zoveel hectare minder tropisch bos leidt tot zoveel meer zieken en dus zoveel extra kosten. Maar wellicht kun je het omdraaien, gezondheid is altijd een goede ingang voor elke discussie omdat het iedereen aangaat, jezelf, je kinderen, je naasten. Door te beseffen dat biodiversiteit en dus ook het tropisch regenwoud van belang is voor onze gezondheid, gaat men wellicht het belang van het behouden hiervan inzien.”
Referenties
IUCN. Life support. Human health and the environment, in World Conservation. Magazine 2009.
Martens, P. & Beumer, C. (2012). Biodiversiteit houdt mensen gezond. In: De mens centraal? Ethische dilemma’s bij gezondheidsbeleid met goede zorg voor dier en natuur. Signalering ethiek en gezondheid 2012/1. Den Haag: Centrum voor Ethiek en Gezondheid, 2012, Hoofdstuk 3, 21-30.
De mens centraal? Ethische dilemma’s bij gezondheidsbeleid met goede zorg voor dier en natuur wil de Raad voor de Volksgezondheid en Zorg kun hier downloaden.
©PiepVandaag.nl Pim Martens, hoogleraar ‘Mondiale verandering en duurzame ontwikkeling’
