Bijna elke dierentuin heeft te maken met dieren die ‘boventallig’ zijn. Hoewel deze dieren gezond zijn, worden ze door de dierentuin gedood omdat er geen plek voor ze is of omdat ze niet in het fokprogramma passen. De dood van giraf Marius in de Zoo Kopenhagen maakte veel emoties los, omdat het onbegrijpelijk is dat een dier bewust wordt gefokt om daarna te worden gedood.

overschotdieren
Een netgiraf | Foto via Wikimedia Commons

Geen plek meer voor Marius
Op een grijze zondagmorgen in februari kreeg de achttien maanden oude netgiraf Marius in de Zoo Kopenhagen nietsvermoedend een lekker stukje roggenbrood van zijn verzorger, waarop de dierenarts hem door het hoofd schoot.

Waarschijnlijk werden zijn geboorte en eerste verjaardag nog vrolijk gevierd, maar ondertussen wist het bestuur van de dierentuin al dat de kans groot was dat Marius niet volwassen zou worden. Hij telde niet mee, omdat zijn genen oververtegenwoordigd zijn in het Europese fokprogramma voor giraffen. In dit fokprogramma was wel plek voor een vrouwtje, maar niet voor een mannetje en het geslacht van het jong is nu eenmaal niet vooraf te bepalen. Was een van zijn broertjes in de tussentijd onverwachts overleden, dan zou Marius geluk hebben gehad, want dan had hij deze plek in kunnen nemen. Zoals het er nu echter voor stond, was Marius ‘surplus’, terwijl een giraf in gevangenschap 20 en 25 jaar oud kan worden.

‘De dood van Marius laat zien dat Zoo Kopenhagen niet het ethische instituut is dat het claimt te zijn’, aldus Stine Jensen van het Deense Organisation Against the Suffering of Animals.

Leeuwen gedood in Engeland

Ook in Groot-Brittannië liepen de gemoederen hoog op: in Longleat Safari and Adventure Park bleken tijdens de wintersluiting zes leeuwen te zijn gedood, waaronder vier welpen. Het park kwam met een officiële verklaring, waarin stond dat leeuw Henry tijdens een gevecht in januari ernstig gewond was geraakt en dat euthanasie de meest diervriendelijke optie was. Leeuwin Louisa bleek een neurologische afwijking te hebben, evenals haar welpjes, waardoor ook zij beter konden worden geëuthanaseerd, volgens het park.

Creëer een overschot
Het overkomt dieren in bijna elke dierentuin, maar er wordt weinig ruchtbaarheid aan gegeven en daarom waren velen verbaasd over deze donkere kant van dierentuinen. Waar geboortes groots worden aangekondigd en gevierd, worden de ‘surplusdieren’ in gesloten kring afgemaakt. In de Zoo Kopenhagen pakt men dit al jaren iets anders aan. Men kondigt vooraf aan in de krant welke dieren nog korte tijd te zien zijn, omdat ze daarna worden gedood. De situatie blijft zeer discutabel, maar de zoo is wel transparant. Zo’n twintig tot dertig surplusdieren worden volgens Deense media per jaar in de Zoo Kopenhagen gedood. Ook de Nederlandse dierentuinen, aangesloten bij de NVD, geven hierover op verzoek openheid van zaken.

 

Hoe is het nu mogelijk dat een dier ‘boventallig’ raakt? Er is in de samenwerkende dierentuinen, zoals de leden van de European Association of Zoos and Aquaria (EAZA), plek voor een bepaald aantal dieren per diersoort. Hierbij wordt onder meer rekening gehouden met hoe oud de diersoort ongeveer kan worden en hoeveel er gemiddeld per jaar sterven. Ook kunnen dierentuinen besluiten te stoppen met het huisvesten van de diersoort. Hiermee wordt uitgerekend hoeveel jongen er in het fokprogramma ongeveer nodig zijn om de populatie stabiel en gezond te houden. De coördinator van het fokprogramma van de diersoort wijst, samen met een comité van deskundigen (het Species Committee), dierentuinen aan die mogen fokken. In het geval van giraffen werkt de coördinator in de dierentuin van Gelsenkirchen.

De onzekere factoren zijn dan het aantal jongen, dit kunnen er meer of minder worden dan gemiddeld, en het geslacht. Er kan bijvoorbeeld behoefte zijn aan drie vrouwtjes, terwijl er maar een vrouwtje en twee mannetjes worden geboren. Dan ontstaat een probleem.

Biologe Jane Reniers heeft zo haar bedenkingen bij het fokprogramma.

‘Als de subsoort niet bedreigd is, en je hebt je kweekprogramma kunnen optimaliseren, waarom dan generaties lang verder kweken met dieren die je toch niet uitzet? De kennis is er toch voor moest het nodig worden? En als ze verwachten dat het nodig wordt binnen een aanzienbare tijd, waarom dan de wilde populaties nu al niet supplementeren? Verder denk ik ook dat er moet gecentraliseerd worden. Grotere kweekcentra voor veel minder soorten, op veel minder plaatsen. Dit zou ook beter zijn voor onderzoek – want de habitat kan veel passender gemaakt worden – en conservatie.’

Captive Animals schat dat er op elk moment zeker 7.500 dieren boventallig zijn in de Europese dierentuinen.

‘We proberen de fok zoveel mogelijk af te stemmen op de latere afzetmogelijkheden, maar dat is moeilijk te voorspellen’, aldus Marc Damen, directeur van Diergaarde Blijdorp.

‘Erkende dierentuinen van EAZA handelen niet, dieren gaan ook niet naar circussen, we verkopen dieren niet. Als het niet mogelijk is de dieren op verantwoorde wijze te plaatsen, dan kiezen we ervoor dieren te doden. We verkiezen de dood van het dier boven het leven onder suboptimale omstandigheden. Wij willen van de wieg tot het graf de kwaliteit van leven van een dier kunnen garanderen.’

Dierentuinen beschouwen de leefomstandigheden van EAZA-dierentuindieren, in gevangenschap, in een ander klimaat en ver van hun oorspronkelijke habitat, blijkbaar wel als optimaal.

Directeur van de Born Free Foundation, Will Travers, vraagt zich af in hoeverre het fokprogramma van dierentuinen überhaupt iets toevoegt aan conservatie van diersoorten. Volgens hem toont onderzoek aan dat de meerderheid van dieren in dierentuinen niet bedreigd wordt in het wild. Hij roept EAZA daarnaast op zo snel mogelijk het euthanasiebeleid te herzien. Euthanasie mag volgens hem alleen worden toegepast om een dier lijden te besparen en er geen andere mogelijkheden meer zijn.

Marius welkom op landgoed Hoenderdaell
Robert Kruijff, van landgoed Hoenderdaell in Anna Paulowna was een van de dierenparken die Marius wel wilde opnemen. Maar aangezien hij niet is aangesloten bij de EAZA, en dus niet aangesloten bij het internationale fokprogramma, kreeg Hoenderdaell de giraf niet. Het dierenpark is vijf jaar oud en toen Kruijff zich ging verdiepen in de statuten van EAZA besloot hij dat hij zich hierbij niet wilde aansluiten.

‘Coördinatoren van fokprogramma’s hebben eigenlijk vrij spel. Als je onderdeel bent van EAZA, dan bepaalt de coördinator wat er met je dieren gebeurt. Dan kan het zijn dat ik ze dood moet maken omdat de coördinator het zegt, daar komt het wel op neer. En dat wil ik niet.’

Niet alleen is Hoenderdaell geen lid van EAZA, volgens Damen is een giraf een groepsdier en heeft Hoenderdaell geen andere giraffen. Ook de drassige grond is ongunstig voor de hoeven van een giraf. Kruijff wilde echter meer giraffen gaan houden en een terrein van drie hectare geschikt maken voor deze dieren.

‘Het ministerie zou uiteindelijk bepalen of mijn verblijf geschikt was voor het houden van giraffen’, aldus Kruijff.

Lid zijn van EAZA betekent niet alleen dat de dierentuin onderdeel is van internationale fokprogramma’s van specifieke diersoorten, alle leden hebben zich ook aan bepaalde regels te houden. Zo mogen ze geen dieren verkopen, moeten ze wetenschappelijk onderzoek doen en aan eisen op het gebied van dierenwelzijn voldoen. Damen wijst erop dat wat er bij de (Nederlandse) dierentuinen gebeurt die niet zijn aangesloten bij de NVD en EAZA, minder transparant is.

‘Er zijn EAZA-dierentuinen waarvan ik zeker weet dat Dierenpark Hoenderdaell er verreweg bovenuit steekt’, vindt Kruijff.

In Hoenderdaell zijn tot nu toe geen overtollige dieren gedood.

‘Misschien heb ik makkelijk praten, want we zijn nog maar vijf jaar actief. Ik pretendeer niet dat euthanasie misschien niet eens voor zal moeten komen, maar dan zal het echt het allerlaatste redmiddel moeten zijn. En dat is in het geval van Marius niet zo.’

Dieren terugbrengen in het wild
Kruijff vindt dat dierentuinen concreet moeten werken aan herintroductie van dieren in het wild en wil dit voor zijn park ontwikkelen. Hiervoor wil hij het model van de Aspinall Foundation in Groot-Brittannië volgen. Diverse dieren uit dierentuinen Port Lympne en Howletts zijn succesvol teruggebracht naar het wild, zoals neushoorns en gorilla’s. Damian Aspinall, de grondlegger van deze organisatie, vindt dat dierentuinen op termijn afschaft moeten worden.

‘Als dierentuinen datgene deden wat het best is voor de dieren, niet voor het publiek, dan zouden het hele andere plekken zijn. Ik ben inmiddels van mening dat dieren er niet zijn om ons te vermaken, dat is gewoon verkeerd. We moeten af van dierentuinen’, aldus Aspinall.

Niet alleen landgoed Hoenderdaell had belangstelling voor Marius, ook het Britse Yorkshire Wildlife Park in Doncaster had plek voor hem en wilde zijn leven redden. Waarom deze dierentuin de giraf ook niet kreeg is door het park niet gecommuniceerd, maar de directeur van Zoo Kopenhagen vertelde de BBC dat ruimte bij parken als deze bestemd is voor ‘genetisch belangrijker’ giraffen.

Castratie
Hoewel giraf Marius vanwege zijn oververtegenwoordigde bloedlijn ongeschikt is als fokdier, vroegen velen zich af waarom hij dan niet werd gecastreerd. Zoo Kopenhagen verklaarde hierover het volgende:

‘In Zoo Kopenhagen laten we de dieren op natuurlijke wijze fokken. Hiermee bedoelen we dat ze hun jongen krijgen met dezelfde tussenpozen als in het wild het geval zou zijn. Zo kunnen de dieren hun natuurlijke gedrag vertonen. Ouderschap is een belangrijk onderdeel van dierlijk gedrag. Het is een dagtaak gedurende langere periodes in hun leven en wij geloven dat ze dit gedrag ook in gevangenschap moeten kunnen uitoefenen. Anticonceptie heeft diverse ongewenste bijwerkingen aan de interne organen en het dierenwelzijn zou dan ook erop achteruit gaan als we zo’n dier niet doden.’

Een opmerkelijk standpunt, aangezien dieren in een dierentuin om te beginnen al niet in een natuurlijke situatie, vaak zelfs niet in hun natuurlijke habitat, worden gehouden.

Damen zegt hier over:

‘Castratie van Marius was een optie, maar de plek die hij inneemt in het fokprogramma kunnen we beter gebruiken voor een genetisch belangrijker dier. Als we hem lieten leven, in een mannengroep bijvoorbeeld, zoals in Dierenpark Amersfoort, dan neemt hij daar gecastreerd en wel de rest van zijn leven de plek in van een genetisch belangrijker dier dat dan misschien gedood moet worden.’

Duidelijk is dan ook dat alles draait om het nut dat een dier heeft voor het fokprogramma, het individu is daaraan ondergeschikt.

Surplusdieren in Nederland
Hoe is dat in Nederland geregeld? Hoewel Damen het ontleden van een gedood dier voor publiek geen goed idee vindt, zijn er in Nederlandse dierentuinen natuurlijk ook overtollige dieren die worden gedood. Van andere dierentuinen weet hij geen cijfers, maar in Diergaarde Blijdorp gaat het om zo’n vijf gevallen per jaar.

‘Dit betreft bizons, Indische antilopen, bantengs en zwijntjes. Het is voor de dieren belangrijk om jongen te krijgen, om de populatie gezond en jong te houden. Vanaf de geboorte gaan we op zoek naar andere dierentuinen om de dieren te plaatsen en dat lukt gelukkig in de meeste gevallen wel. We hebben zo’n 15.000 dieren in Blijdorp en de vijf die gedood worden, dat is vijf te veel, daar zijn we het allemaal over eens, maar dat is op de totale populatie te overzien.’

‘Voor de duidelijkheid, zo’n beslissing wordt nooit licht genomen. Daar wordt door dierverzorgers, biologen, de dierenarts en de directie altijd van geval tot geval over gesproken. Doden van dieren wordt tot een absoluut minimum beperkt en hier gaan slapeloze nachten aan vooraf.’

Damen geeft aan dat de dieren altijd op een wettelijk toegestane manier worden gedood: met een verdoving en dodelijke injectie, of met een schietmasker, waarbij een pin door het hoofd wordt geschoten.

Naam Marius brengt ongeluk
Een paar dagen na de dood van Marius berichtte de media over een andere giraf in Denemarken, heel toevallig ook met de naam Marius, die kans loopt gedood te worden. Het zevenjarige dier in Jyllands Zoo moet mogelijk plaats maken voor een vrouwtje, omdat de dierentuin onlangs is goedgekeurd om deel te nemen aan het Europese fokprogramma. De EAZA, waar Jyllands Zoo geen lid van is, is het hier niet mee eens:

‘EAZA en het European Endangered Species Programme (EEP) voor giraffen maken geen deel uit van deze beslissing en dringen er bij Jyllands Zoo op aan de giraf alleen te doden als er sprake is van een gezondheids- of welzijnsprobleem.’

Volgens EAZA zijn de faciliteiten in Jyllands Zoo uitsluitend geschikt voor een kleine kudde van hetzelfde geslacht en niet voor het fokken van giraffen.

Dit weekend werd bekend dat Marius in Jyllands Zoo voorlopig toch niet wordt gedood en de dierentuin volgens het Giraffe EEP geen vrouwtje voor dit verblijf zal krijgen.

Doden van jonge dieren
Duizenden mensen protesteerden tegen de onnodige dood van Marius. Ze tekenden petities, plaatsten berichten op Facebook en protesteerden voor de poort van de Zoo. Het lot van deze jonge giraf ging ze duidelijk aan het hart. Diverse dierenwelzijnsorganisaties wijzen er, evenals Damen in de uitzending van Pauw en Witteman, terecht op dat veel van deze mensen met twee maten meten. Dagelijks worden ontelbare jonge, gezonde dieren gedood voor de vleesconsumptie. Runderen worden ook geslacht voor ze twee jaar oud zijn, varkens worden niet ouder dan een maand of zes en (plof)kippen gaan na zes weken naar het slachthuis.

Ethisch onaanvaardbaar
De dood van Marius, leeuwen Henry, Louisa en haar welpen is een trieste zaak. Het opent wel de ogen van mensen die dierentuinen bezoeken en voor wie deze andere kant van de dierentuinwereld tot nu toe onbekend was. Nu dierentuinen, de NVD en EAZA overspoeld werden met vragen en zorgen over het welzijn van de overschotdieren, zien zij hopelijk in dat deze handelwijze voor velen onacceptabel is.

De Partij voor de Dieren stelde Kamervragen en ziet graag het fokbeleid van dierentuinen veranderen.

Hou PiepVandaag.nl in de gaten voor een volgend artikel over dierentuinen, waarin de welzijnsproblematiek aan bod komt.

Bronnen: EAZA, NVD, Diergaarde Blijdorp, Landgoed Hoenderdaell, Volkskrant, The Independent, Captive Animals, Süddeutsche.de, National Geographic, Daily Mail, Psychology Today, The Guardian 

©PiepVandaag.nl Angelique Lagarde en Karen Soeters