Barbara J. King, professor in de antropologie aan de Universiteit van William en Mary, heeft twee jaar lang onderzocht hoe dieren reageren op de dood. In haar nieuwe boek, “How Animals Grieve” (University of Chicago Press), stelt zij dat veel verschillende dieren, waaronder honden en katten, de pijn voelen van het verlies van een geliefde. In dit artikel legt ze uit waarom verdriet een emotie is die veel dieren delen.

Rouwende olifant

Wilde olifanten staan soms in stilte bij de lichamen van dode metgezellen, en beroeren later hun door de zon gebleekte botten, alsof ze een herinnering omarmen.

Dolfijnenmoeders weigeren wel eens om afstand te doen van de lichamen van hun gestorven baby’s, zien af van eten en houden hun kind onvermoeibaar drijvende in het water, dag na dag.

Beroemd werd het verhaal van Jane Goodall over een jeugdige chimpansee die, ook al was hij volwassen genoeg om zichzelf te voeden, niet emotioneel kon herstellen van de dood van zijn moeder, en kort daarop zelf overleed.

Wetenschappers weten al jaren dat zoogdieren met grote breinen rouwen wanneer een familielid of goede vriend sterft. Maar na twee jaar onderzoek, ontdekte King iets onverwachts: rouw komt nog meer voor bij dieren dan de wetenschap tot nu toe heeft erkend, uit te breiden tot paarden, katten, honden, konijnen en vogels.

Het zijn niet alleen de dieren in de wildernis die treuren, het zijn ook vaak de dieren hier op onze boerderijen, of in onze achtertuinen, of die elke avond naast ons komen liggen als we gaan slapen.

Gescheiden door hoe we denken, zijn we verenigd in hoe we ons voelen.

Waken bij een volbloed paard

Neem het verhaal van Storm Warning, een dressuurpaard die zijn achterpoot brak bij een ongeval op de boerderij waar hij woonde. In hetzelfde veld waar hij zo vaak verbleef, lieten ze hem inslapen en werd hij begraven. De vrouw die hem bereed en voor hem zorgde, liep die avond alleen naar zijn graf. Ze plaatste daar bloemen ter nagedachtenis. Ze treurde – en zag dat ze niet alleen was.

Zes ruinen, allen paarden die tijdens zijn leven met Storm Warning waren verbonden, groepeerden zich in een cirkel rond de heuvel van verse aarde. Ze stopten met grazen, toonden geen belangstelling voor de bloemen, en keken gewoon met hun blik naar beneden gericht, recht naar het graf. Andere paarden in de buurt, die geen deel uitmaakten van de kudde van Storm Warning, deden niet mee. De volgende ochtend stonden de paarden er nog steeds, wakend bij het graf.

Siamese zusterliefde

Twee Siamese kattenzusjes genaamd Willa en Carson uit Virginia, waren 14 jaar lang onafscheidelijk. Ze aten, sliepen en ontspanden samen, soms krulden ze hun lichamen strak in een cirkel om te genieten van de warmte van de zon.

Toen ze ouder werd, ontwikkelde Carson een aantal gezondheidsproblemen. Op een dag verschenen nieuwe symptomen, en haar menselijke familie nam haar mee naar de dierenarts. Liggend in een incubator voor de warmte, overleed Carson die nacht in haar slaap. Eerst reageerde Willa een beetje boos op de afwezigheid van haar zus. Binnen twee of drie dagen begon ze echter te jammeren, en doorzocht het hele huis op zoek naar haar zus. Het kostte Willa vele maanden om haar oude interesse in het leven te hervatten.

Vraagtekens

Sceptici kunnen vraagtekens zetten bij deze twee gevallen. Mogelijk was Willa gewoon gestrest door de verandering in haar omgeving, of misschien werd haar nood veroorzaakt door het zichtbare verdriet van haar baasjes op het verlies van Carson? Kunnen de ruinen die waakten bij het graf van Storm Warning om een soortgelijke reden hebben gehandeld?

Maar bedenk: Willa zocht in het huis herhaaldelijk specifieke plekken op die ze met haar zus had gedeeld. De betrokken paarden waren vrienden van Storm Warning’s, en hun reactie, alhoewel niet zo langdurig als die van Willa, was verre van tijdelijk.

En één feit is onontkoombaar, zowel wetenschappers als dierverzorgers weten dit met zekerheid: dieren voelen hun leven. Zij ervaren vreugde en verdriet. Waarom zouden ze dan niet treuren?

Rouw van een gorilla

Een vraag die minder makkelijk te beantwoorden is, is of de dieren de dood als dood herkennen. Wanneer ze met verdriet reageren om een levenloos lichaam, begrijpen ze dan echt dat de dood heeft ingetreden?

Eén toespeling is afkomstig van een van onze dichtst levende verwanten, de gorilla. In de Franklin Park Zoo in Boston, werd de gorillavrouw Bebe geëuthanaseerd om haar de pijn van vergevorderde kanker te besparen. Bobby, die al vele jaren haar vriend was, mocht wat tijd doorbrengen bij haar lichaam. Eerst probeerde Bobby om Bebe te doen herleven, door haar aan te raken en selderij in haar hand te plaatsen – een favoriet voedsel van haar. Het is duidelijk dat Bobby op dit punt wist dat er iets mis was, maar geen begrip had van het blijvend verlies waarmee hij werd geconfronteerd.

Toen veranderde er iets. Bobby leek plotseling tot een besef te komen en zowel zijn stemming als zijn gedrag verschoven. Hij begon te jammeren en sloeg op de tralies van zijn kooi. Of Bobby in zijn hoofd een concept van de dood heeft, kunnen we onmogelijk weten, maar de volgorde van zijn daden doet sterk vermoeden dat hij de dood op een bepaalde manier herkende.

Het verhaal van Bobby en Bebe vertelt ons ook iets anders. De werknemers van Franklin Park moedigden niet alleen Bobby, maar haar hele sociale groep aan om Bebe’s lichaam te benaderen. De andere drie gorilla’s raakten Bebe aan alsof ze haar wilden wekken uit haar slaap, maar ze barstten nooit in verdriet uit op de manier van Bobby. Misschien maakten ze niet de cognitieve sprong die Bobby maakte. Of misschien was hun relatie met Bebe gewoon niet zo hecht, of van dezelfde aard. Individuele dieren van dezelfde soort kunnen heel verschillend van elkaar rouwen, net zoals het geval is bij mensen.

Olifantenverdriet

Olifanten zijn de gouden standaard van onderzoek over dierenverdriet, want we hebben minutieuze observaties uit het wild.

Toen matriarch Eleanor verzwakte en stierf in het Kenia Samburu National Reserve in 2003, gaven de reacties van anderen olifanten ons een kijkje in hun geest – en in hun hart. Lijdend aan een gezwollen slurf en een gekneusd lichaam, stortte Eleanor op een avond op de grond. Twee minuten later gebruikte Grace, een matriarch van een andere familie, haar slagtanden om Eleanor weer op haar voeten op te tillen. Het duurde niet lang voordat Eleanor opnieuw viel – ze was gewoon te ziek om door te gaan.

Grace werd heel bedroefd. Terwijl ze geluiden maakte, bleef ze Eleanor duwen met haar slurf. Nog minstens een uur bleef ze bij Eleanor, zelfs toen haar eigen familie verder ging.

Tegen de ochtend was Eleanor dood. Op die dag benaderde Maui, een vrouw uit een derde familie, het lichaam. Met uitgestrekte slurf snoof ze en raakte het lichaam aan, en zette vervolgens haar slurf in haar mond om de smaak te beoordelen. Ze zweefde met haar rechtervoet boven het lichaam van Eleanor, en trok toen aan het lichaam met haar linkervoet en slurf. Toen dit Eleanor niet wakker maakte, stond Maui over haar heen gebogen en wiegde zacht heen en weer.

Was Maui’s schommelende gedrag bewijs van een verschuiving in haar begrip, verwant aan de gorilla Bobby die begon te jammeren toen hij blijkbaar besefte dat Bebe dood was? We weten het gewoon niet.

Wat we wel weten is dat de olifanten tot een volledige week na haar dood naar Eleanor’s lichaam kwamen, sommigen om het lichaam te verkennen en een aantal om te rouwen. De olifanten werden naar het lichaam toe getrokken als tot een magneet. Zelfs toen de parkwachters de slagtanden van Eleanor’s lichaam afsneden om stropers tegen te werken, of toen een scala aan roofdieren, variërend van leeuwen tot gieren, op het lichaam afkwamen. Ook Grace kwam terug naar Eleanor, maar in tegenstelling tot tijdens haar eerste benadering, deed ze dit keer geen poging om Eleanor op te tillen en stond daar slechts stilletjes.

Leden van Eleanor’s eigen familie kwamen ook. De jongste dochter van Eleanor, een kalf van ongeveer vijf maanden, probeerde zich bij haar moeder te nestelen. Verward en overstuur, probeerde ze zich te zogen bij andere kalveren. Ze bleef terugkeren naar het lichaam van haar moeder. Helaas was deze baby te jong om zelfstandig te overleven, en ze stierf ook.

Wat dieren voelen

Wat er zo opmerkelijk is aan Eleanor’s verhaal, is dat olifanten uit vijf verschillende families reageerden op haar dood. In tegenstelling tot de reacties van paarden, katten en gorilla’s die eerder al zijn beschreven, voelen olifanten een breder soort verdriet, voorbij een kleine verbonden groep of een broer- en zussenpaar. Voor Iain Douglas-Hamilton en zijn team, die getuige waren van de gebeurtenissen rondom Eleanor, is dit een bewijs voor hun jarenlange wetenschappelijk werk.

Eén olifant werd zelfs bekend door het uitdrukken van wat wetenschappers ‘soort overschrijdend verdriet’ noemen. Tarra woont niet in Afrika, maar in de Elephant Sanctuary in Tennessee. Haar achtjarige vriendschap met de kleine verdwaalde hond Bella die op het terrein verscheen, ging viral op het internet. Het was leuk om het grote grijze, logge dier te zien lopen en spelen samen met de veel kleinere, witte ravot. Toen werd Bella ineens vermist. Het personeel merkte dat Tarra minder begon te eten en depressief leek.

Het duurde niet lang voor Bella’s lichaam werd ontdekt. Ze was aangevallen door een wild dier, waarschijnlijk een coyote. Haar verzorgers boden Tarra de kans om de begrafenis van haar kleine vriend bij te wonen, maar ze bleef ongeveer op 100 meter afstand. De volgende ochtend zagen de verzorgers echter een voetafdruk boven op het graf. Ze geloven dat de olifant een korte eenzame reis heeft gemaakt om de laatste rustplaats van haar vriend te bezoeken.

Dog and Elephant friends

Vol van liefde en vriendschap

Hoewel deze verhalen van dierlijk verdriet enige weemoed kunnen roepen, wil King onderstrepen hoe vol ze zijn van liefde en vriendschap. Het paard Storm Warning had goede paardenvrienden, net zoals de gorilla Bebe goede gorillavrienden had, en de olifant Eleanor goede olifantenvrienden. En King gelooft dat Tarra op haar eigen olifantenmanier van de hond Bella hield, net zoals Willa de kat hield van haar zus Carson. Er is geen inconsistentie met de praktijk van strenge wetenschap wanneer we beweren dat de dieren om ons heen hun leven heel diep kunnen voelen.

De wortels van de menselijke rouw gaan diep. Het is evenzeer waar dat we op heel andere manieren treuren dan onze medeschepselen. We dragen bijvoorbeeld een begrip mee van de dood die veel verder gaat dan het bewustzijn van gorilla Bobby over het verlies van zijn vriendin Bebe.

Het is een bewustzijn dat we geleidelijk bereiken op een bepaald punt in de late kindertijd: alle schepselen, zelfs die van wie we het meest houden, sterven op een dag. Ook wijzelf. Dat soort bewustzijn is afwezig in andere dieren, althans voor zover we dat nu weten.

En wij mensen treuren om vreemden. Wanneer we horen dat gezinnen die we nooit zullen leren kennen plotseling zijn doordrenkt van pijnlijk verlies, leven we ons is en voelen we hun lijden. We maken zelfs bedevaarten naar plaatsen van openbare rouw in Manhattan of Oklahoma City, Auschwitz of Hiroshima. We gieten ons verdriet in het creëren en waarderen van monumentale architectuur en zetten hartzeer om in grote literatuur, muziek, film en dans. De omvang van onze rouw, en de creatieve uitlaatklep als gevolg hiervan, is uniek voor onze soort.

Maar wat menselijke rouwenden verenigt met treurende dieren, is krachtiger dan alles wat het onderscheidt. Verdriet is een verschrikkelijk gewicht voor elk schepsel dat het verduurt, en tegelijkertijd toont het de wereld de kracht van een ooit gedeelde liefde.

Meer over rouw bij dieren:

Bron ©PiepVandaag.nl Isabelle Oostendorp